Czy możliwe jest uzupełnienie luki powstałej w umowie po wyłączeniu z niej postanowień niedozwolonych?

Po uznaniu, że w umowach o kredyt frankowy (zarówno denominowany jak i indeksowany) postanowienia dotyczące zasad przeliczania zobowiązań według kursu waluty wskazanego w tabelach banku jest bezskuteczne, w umowie powstaje luka. Umowa nie określa wówczas zasad dokonywania przeliczeń.

Uzupełnienie tej luki przepisem prawa powodowałoby, że umowa mogłaby być nadal wykonywane przez strony, a to nie leży w interesie kredytobiorców, domagających się najczęściej stwierdzenia nieważności umowy.

Za niedopuszczalne uznać należy zastępowanie przez Sąd z urzędu niedozwolonego postanowienia umownego innym mechanizmem wyliczenia kwoty kredytu– w tym nie ma podstaw do zastosowania kursu kupna waluty czy średniego kursu stosowanego przez NBP.

Możliwość zastąpienia kwestionowanych postanowień średnim kursem NBP wyłącza sam art. 3851 Kodeksu cywilnego. W swej treści nie zawiera on dyspozycji do zastąpienia niedozwolonego postanowienia umownego innym „uczciwym” przepisem. W § 1 omawianego przepisu, ustawodawca wskazał: postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go. Oznacza to, że skutkiem uznania pewnych postanowień za abuzywne jest nie związanie nimi konsumenta. Niedopuszczalne jest natomiast zastępowanie ich innymi regulacjami.

Za takim stanowiskiem opowiedział się Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z dnia 18 grudnia 2020 r., sygn. akt: V ACa 447/20: Przepis art. 358 § 2 k.c. może stanowić argument za zastosowaniem w miejsce abuzywnych zapisów umownych rozwiązań opierających się na kursie średnim NBP, jednakże na przyjęcie takiego rozwiązania nie zezwala wprost art. 3851 § 1 k.c., który nie przewiduje możliwości zastąpienia wyeliminowanego zapisu umownego jakimkolwiek zapisem umownym.

Zastąpienie nieuczciwych postanowień przepisem dyspozytywnym jest sprzeczne z Dyrektywą Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. W myśl art. 6 ust. 1 Dyrektywy, państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. Wyjątkowo jedynie, w szczególnych okolicznościach dopuszcza się zastąpienie nieuczciwego postanowienia umownego przez sąd.

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich nie stoi na przeszkodzie temu, by sąd krajowy miał możliwość zastąpienia nieuczciwego postanowienia umownego przepisem prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym albo przepisem mającym zastosowanie, gdy strony danej umowy wyrażą na to zgodę, przy czym możliwość ta jest ograniczona do przypadków, w których usunięcie nieuczciwego postanowienia umownego zobowiązywałoby sąd do unieważnienia umowy jako całości, narażając tym samym konsumenta na szczególnie szkodliwe skutki, tak że ten ostatni zostałby tym ukarany Skutki dla sytuacji konsumenta wynikające z unieważnienia umowy w całości należy oceniać w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu, przy czym dla celów tej oceny decydująca jest wola wyrażona przez konsumenta w tym względzie; wola konsumenta pozostaje decydująca w sytuacji gdy wyraża on dobrowolną i świadomą zgodę na utrzymanie w umowie nieuczciwych postanowień – wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 18 czerwca 2020 r., sygn. akt: V ACa 124/20

W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej jako TSUE) wyjaśniono, że art. 6 ust. 1 Dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że warunek umowny uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutku wobec konsumenta. Trybunał Sprawiedliwości wyklucza nie tylko tzw. redukcję utrzymującą skuteczność postanowienia abuzywnego, ale także wyłącza możliwość uzupełniania luk w umowie powstałych po wyeliminowaniu takiego postanowienia.

Przewidziane sankcje za naruszenie praw konsumenta muszą być skuteczne, proporcjonalne i odstraszające (zob. podobnie w szczególności wyroki: z dnia 3 maja 2005 r. w sprawach połączonych C-387/02, C-391/02 i C-403/02, z dnia 26 września 2013 r. w sprawie C-418/11). W wyroku z dnia 14 czerwca 2012 roku (C-618/10) TSUE wskazał, że w świetle art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, sądy krajowe są zobowiązane wyłącznie do zaniechania stosowania nieuczciwego warunku umownego, aby nie wywierał on obligatoryjnych skutków wobec konsumenta, przy czym nie są one uprawnione do zmiany jego treści.

Zwraca się uwagę, że działania sądu w razie stwierdzenia klauzuli abuzywnej mają mieć charakter sankcyjny, co oznacza osiągnięcie swoistego skutku zniechęcającego profesjonalnych kontrahentów, zawierających umowy z konsumentami do przewidywania w umowach z nimi nieuczciwych postanowień umownych. Skutek ten nie mógłby zostać osiągnięty gdyby umowa mogła zostać uzupełniona w niezbędnym zakresie przez sąd krajowy przez wprowadzenie do umowy warunków uczciwych. Kontrahent konsumenta niczym by bowiem nie ryzykował, narzucając nieuczciwe postanowienia umowne, skoro mógłby liczyć na to, że sąd uzupełni umowę przez wprowadzenie uczciwych warunków, które powinny być przez niego zaproponowane od razu. (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 2019 r., sygn. akt: II CSK 483/18)

Wyżej wskazane orzecznictwo dowodzi, że luka, powstała po wyeliminowaniu z umowy postanowień abuzywnych, nie może być zastąpiona przez żaden przepis prawa, chyba że takiego rozwiązania domagają się wyraźnie kredytobiorcy. Jeśli bez niedozwolonych postanowień umowa nie może być wykonywana, umowę należy uznać za nieważną w całości.

Opublikowany przez:
Katarzyna Piętka

Kancelaria Radcy Prawnego