Konsekwencje śmierci wspólnika w dwuosobowej spółce jawnej

Zgodnie z ogólną zasadą przewidzianą w art. 58 § 1 pkt 4 Kodeksu spółek handlowych (dalej: ksh) śmierć wspólnika spółki jawnej powoduje rozwiązanie spółki. Model ustawowy, stosownie do art. 67 § 1 ksh, przewiduje w takim przypadku konieczność przeprowadzenia likwidacji spółki z zastrzeżeniem, iż możliwe jest uzgodnienie przez wspólników innego sposobu zakończenia działalności spółki.

Szczegółowe konsekwencje śmierci jednego ze wspólników spółki jawnej oraz sposoby zapobieżenia jej rozwiązaniu są jednak ściśle zależne od danego wariantu prowadzenia spółki, tj. czy spółka jest dwuosobowa czy wieloosobowa.

Należy bowiem już na wstępie zaznaczyć, że w przypadku spółki dwuosobowej nie jest możliwe skorzystanie z regulacji art. 64 § 1 ksh, która przewiduje, że pomimo śmierci lub ogłoszenia upadłości wspólnika oraz pomimo wypowiedzenia umowy spółki przez wspólnika lub jego wierzyciela, spółka trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami, jeżeli umowa spółki tak stanowi lub pozostali wspólnicy tak postanowią. Wykładania językowa tego przepisu w sposób jednoznaczny wskazuje, że zawarcie następczego porozumienia dotyczącego dalszego trwania spółki możliwe jest jedynie „pomiędzy pozostałymi wspólnikami”, nie zaś w oparciu o decyzję „pozostałego wspólnika”. Jak podnosi się ponadto w piśmiennictwie „w przepisach o spółce jawnej brak jest bowiem regulacji analogicznej do tej zawartej w art. 98 § 2 k.s.h. (dot. spółki partnerskiej), która umożliwiałaby odłożenie w czasie rozwiązania spółki w przypadku zmniejszenia się liczby wspólników do jednego” (M. Dumkiewicz [w:] Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2020, art. 58).

Należy uznać również, iż nie jest możliwe trwanie jednoosobowej spółki osobowej, której to jedną z form jest właśnie spółka jawna. W spółkach osobowych, odmiennie niż w kapitałowych, decydujące znaczenie ma substrat osobowy, który stanowi o samej istocie przyjęcia takiej formy działalności gospodarczej.

Nakreślony został zatem problem – jak w takim stanie rzeczy zapobiec rozwiązaniu dwuosobowej spółki jawnej wobec śmierci jednego ze wspólników?

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem „dwuosobowa spółka jawna nie ulega rozwiązaniu z powodu śmierci wspólnika, jeżeli w umowie spółki została zamieszczona regulacja o dalszym istnieniu spółki ze spadkobiercami zmarłego wspólnika. W takim przypadku liczba wspólników nie ulega zmianie, gdyż w miejsce zmarłego wchodzą jego spadkobiercy.” (Wyrok WSA w Poznaniu z 26.10.2007 r., I SA/Po 593/07, LEX nr 437879).

Wobec tego należy wskazać, że w celu zachowania dotychczasowej formy działalności, jedyną możliwością zapobieżenia rozwiązaniu spółki jawnej w przypadku śmierci jednego z dwóch wspólników, jest wcześniejsze wprowadzenie do umowy spółki stosownej klauzuli. Wskazywać powinna ona, że w razie śmierci wspólnika, spółka nie ulega rozwiązaniu, a na miejsce zmarłego wspólnika wchodzą jego spadkobiercy. W przypadku braku wyraźnego zastrzeżenia wskazanego postanowienia – rozwiązanie spółki jest nieuniknione.

W kontekście zaś wejścia spadkobierców zmarłego do spółki, wskazać warto na pomijaną często regulację art. 583 § 1 ksh, która przyznaje spadkobiercom uprawnienie mogące determinować dalsze istnienie spółki, przynajmniej w jej dotychczasowej formie. Przepis ten przewiduje bowiem, że w przypadku śmierci wspólnika spółki jawnej jego spadkobierca może żądać przekształcenia tej spółki w spółkę komandytową i przyznania statusu komandytariusza. Spółka powinna uwzględnić żądanie spadkobiercy zmarłego wspólnika, chyba że pozostali wspólnicy podejmą uchwałę o rozwiązaniu spółki. Następnie w art. 583 § 2 ksh wskazuje się, żeżądanie spadkobiercy zmarłego wspólnika uważa się również za uwzględnione, gdy pozostali wspólnicy powzięli uchwałę o przekształceniu spółki jawnej w spółkę komandytowo-akcyjną, przyznając temu spadkobiercy status akcjonariusza tej spółki.

W konsekwencji, nawet w przypadku wprowadzenia do umowy spółki klauzuli, która zezwala spadkobiercom zmarłego wspólnika na wejście do spółki, należy mieć na względzie istnienie dalszego ryzyka dotyczącego ewentualnej konieczności przekształcenia spółki lub nawet jej rozwiązania.

Co jednak w sytuacji, gdy stosownej klauzuli w umowie spółki nie przewidziano? Czy istnieje prawna możliwość kontynuacji jej działalności?

Wydaje się, że odpowiedni instrument mogący znaleźć zastosowanie w przedmiotowej sytuacji, stanowi art. 66 ksh. Zgodnie z jego dyspozycją, jeżeli w spółce składającej się z dwóch wspólników po stronie jednego z nich zaistnieje powód rozwiązania spółki, sąd może przyznać drugiemu wspólnikowi prawo do przejęcia majątku spółki z obowiązkiem rozliczenia się z występującym wspólnikiem zgodnie z art. 65.

Orzecznictwo zauważa, że „norma art. 66 k.s.h. odnosi się wszystkich powodów prowadzących do rozwiązania spółki za wyjątkiem przypadków, kiedy dalsze prowadzenie przedsiębiorstwa na dotychczasowych zasadach gospodarczych jest wykluczone (np. na skutek ogłoszenia upadłości spółki)” (wyrok SA w Katowicach z dnia 18 stycznia 2013 r., V ACa 730/12). Należałoby zatem opowiedzieć się za dopuszczalnością jej zastosowania również w przypadku śmierci wspólnika spółki.

Wnikliwą analizę przyznania wspólnikowi prawa do przejęcia majątku spółki przedstawił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 grudnia 2007 r. (V CSK 343/07): Na podstawie orzeczenia sądu majątek spółki przechodzi na rzecz dotychczasowego wspólnika i staje się jego własnością, co oznacza, że od tej chwili przedsiębiorstwo spółki staje się przedsiębiorstwem prowadzonym przez byłego wspólnika indywidualnie. Rozwiązana spółka podlega wykreśleniu z rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym bez przeprowadzenia likwidacji, a były wspólnik, który przejął majątek spółki, obowiązany jest rozliczyć się z drugim wspólnikiem zgodnie z art. 65 k.s.h. W doktrynie trafnie podkreśla się, że w tej sytuacji dochodzi do swoistego przekształcenia spółki jawnej dwuosobowej w przedsiębiorcę jednoosobowego. Podnosi się także, że przepis ten ma na celu ochronę przedsiębiorstwa spółki, umożliwia bowiem rozwiązanie jej bez przeprowadzenia likwidacji. Taki sposób rozwiązania spółki pozwala nie tylko na utrzymanie przedsiębiorstwa spółki w dotychczasowym kształcie, ale także umożliwia kontynuowanie prowadzonej przez przedsiębiorcę działalności, która przybiera inną formę organizacyjną. W przypadku tego swoistego przekształcenia na podstawie art. 66 k.s.h. spółki osobowej w przedsiębiorcę jednoosobowego ma miejsce następstwo prawne pod tytułem ogólnym”.

Skorzystanie z wariantu przejęcia majątku spółki na mocy orzeczenia sądu, jakkolwiek nie zapobiega rozwiązaniu spółki, tak prowadzić może do zachowania przedsiębiorstwa spółki, a tym samym do kontynuacji jej praw i obowiązków. Jednocześnie podkreślić trzeba, że zastosowanie omawianego przepisu konkretnie wobec śmierci jednego z dwóch wspólników spółki jawnej nie zostało dotychczas ugruntowane w orzecznictwie, mimo że wydaje się w pełni uzasadnione i zgodne z ratio legis przepisu.